7 Mga Isa-isang Uring Pampalaanyuan ng Pandiwa   (•• 7, •• Isa-isa)

7-0 Dalasan ng mga pandiwa

Sa kabanatang ito, ipinapakita ang dalasan ng mga pandiwa. Binibilang ang mga paggamit ng anyong pandiwa kasama ang pandiwari (hindi ang pangngaldiwa) sa Pagtitipong Panggawaan {1-1.2 (3)}. Limbag ng pandiwa sa maliliit na titik ang naglalarawan na tatlo o di lubhang paggamit. Sa Talasalitaan may mas masusi na kabatiran. May tandang ⬧ ang pandiwang nawala sa Pagtitipon.

---

7-1 Mga pandiwang tahasang payak (ma-, mang-, -um- at mag-)

(1) Pinapangalanang pandiwang tahasang payak ang mga uri ng pandiwang may panlaping ma-, mang-, -um- at mag-.

Panlapi	D00	DT../fy	DT00/fg	DT01	DT10	DT11
ma-	.	+++	+	(+)	(+)	.	{7-1.1}
mang-	.	++	+++	+	+	(+)	{7-1.2}
-um-	+	+	++	++	++	+	{7-1.3}
mag-	.	(+)	++	++	+++	+	{7-1.4}

Ipinapakita ng talahanayan ang kawalan ng malinaw na kaugnayan ng palaugnayan at paglalapi. Gayunman maaaring makita ang ilang mahinang kaugnayan, ngunit mas malaki ang pagkakaiba-iba sa loob ng mga uring ito {7A-101}.

(2) Dapat ipalagay na di-tumpak ang isang pangkat ng pandiwang {DT00}. Nawalan ito ng pantuwid dahil nasa loob ng ugat-salita ang pansemantikang pantuwid nito. Maaari itong binuo sa pamamagitan ng lahat ng panlaping tahasang payak (mga halimbawa magutom, mangitlọg, umitlọg, lumindọl {D00}, magbahay).

---

7-1.1 Pandiwang tahasang payak na may unlaping ma-

(1) Ginagamit na malawakan ang unlaping ma- sa wikang Filipino. Bukod sa pandiwang tahasan, bumubuo rin ito ng pandiwang balintiyak at pang-uri {7A-111 Θ}. May pagsanib sa tahasan at balintiyak ang pandiwang ma- {6-3.3}; pati ang ilan sa pandiwang ma- at mapa-, tingnan sa talataang (4).

		DT00	DT01	DT00	DT01	DT10
Panlapi	Pandiwa	fy	fy	fg	fg	fg
ma- (1)	maanọ mabuhay mawalạ (naritọ {*})	fy	.	.	.	.
	magalit mahiyạ matakot	fy	fy|fs	.	.	.
	maawa	.	fy|ft	.	.	.
	makinịg matulog maupọ	.	.	fg	.	.
	manoọd	.	.	fg	.	fg|ft
	mabahala masanay	.	.	.	fg|ft	.
	mainịs makinabang	.	.	.	fg|fs	.
	manatili	fy	.	{DT001/fy|P-L}
	magịng	.	.	fg	{DT001/fg|P-L}
{*} Dahil sa pangalawang diin sa unang pantig, bahagi ng kumpol na {7-3.5.1 [3*]} ang salitang naritọ, nariyạn, naroọn.

(2) Ang karamihan sa pandiwang ma- ay pandiwang panlagay. Karaniwang wala itong pandako o pantuwid [1] {DT00/fy}; ngunit mayroon ding pandako ang ilang pandiwang panlagay {DT01/fy|fK}.

Iba pang pandiwang ma- ang naglalarawan ng kilos na katamtaman. Karaniwang wala itong kaganapan sa tabi ng paniyak {DT00/fg} [2]. Mayroon ding pandiwang may pandako o pantuwid [3].

Di-panay ang pandiwang magịng [4], yata pandiwang dinaglat na ma-. Mayroon itong panlapag na walang pang-angkop bilang kaganapan {6-2.3 (3)}. Panghalip bilang paniyak [4] o pang-abay na hutaga [5] ang hindi inilalagay sa pagitan ng magịng at panlapag. Sa gayon, kahambing ng unlapi ang pandiwang magịng (magindapat {DT00}, magimbata {DT00}).

[1] "Salamat, pero hindi ako nagugutom. {W Nanyang 12.28} {DT00/fy} [2] Inutusan niya akong maligong mabuti. {W Damaso 4.5} {DT00/fg} [3] Dahil baka isipin niyang sa kanya ako naiinis. {W Piso 3.2} {DT01/fy|fs} [4] Naging maingat ako. {W Angela 3.4} {DT001/fg|P-L} [5] Naging manhid yata ang aking buong katawan. {W Madaling Araw 3.7} {DT001/fg|P-L}

(3) Maliban sa ilang kataliwasan, walang pandiwang tahasan na ma- ang binubuo kung may pang-uring ma- sa angkang-salita {7A-112}. Kung gayon, ginagamit ang panlaping mang-, -um- at madalang ang mag- upang bumuo ng pandiwang panlagay.

(4) May pulutong ng pandiwang ma-, ma- at mapa- sa pagsanib ng tahasan at balintiyak. Kung tahasan ang pandiwang ma- ay wala itong pagkakabago ng kakayahan. Kasalungat nito, karaniwang may pagkakabago ng pagkakataon ang pandiwang ma- at mapa- kung nagagamit na pandiwang tahasan.

Sakop ng pagsanib sa tahasan at balintiyak ng pandiwang ma-, ma- at mapa-
Panlapi
ma-	Tahasan tingnan sa itaas.
	Pagsanib at balintiyak → {7-3.1 [2*]}
ma-, mapa-	Balintiyak → {7-3.5.1 [1*]}
	Pagsanib → {7-3.5.1 [2*]}
	Tahasan → {7-3.5.1 [3*]}
Puna: Hindi payak ang pandiwang ma- at mapa-.

(5) Pandiwang ma- din ang mga anyong hinango sa panghalip na pamatlig gaya ng naritọ {7A-113}.

---

7-1.2 Pandiwang tahasang payak na may unlaping mang-

(1) Pandiwang tahasang payak ang binubuo ng unlaping mang-. Nagmumula sa mang- ang mga pandiwang mam- at man- sa pamamagitan ng pagbabago ng tunog {7A-121}. Malimit na kinakaltas ng unang katinig ng ugat-salita. Dapat ibukod sa mga pandiwang may tumpak na panlaping ma- ang pandiwang mang- na may pagbabago ng panlapi (halimbawa: mamulạ (pulạ) [mʌ.mʊ'lʌ] |mang+pula|).

		DT	DT00	DT01	DT10	DT11
Panlapi	Pandiwa	fy	fg	fg	fg	fg
mang- (1)	mangilạn-ngilạn (nanditọ)	fy	.	.	.	.
	mangibabaw mamuhay manginịg mamatạy mamulạ	.	fg	.	.	.
	mamalagi |mang+palagi| manirahan |mang+tirahan|	.	.	fg|fn	.	.
	maniwala	.	.	fg|fp?ft	.	.
	mamahala	.	.	fg|fp?ft	fg|fp?ft	.
	mamilị	.	fg	.	fg|ft	.
	mamigạy manghingị	.	.	.	fg|ft	fg|ft|fp
	mangahulugạn	{DT001/fg|P-L}

(2) Ilang pandiwang mang- ang naglalarawan ng kalagayan o pagpapatuloy [1]. Mas malaki ang pulutong ng pandiwang mang- na naglalarawan ng kilos na katamtaman. Wala itong kaganapan sa tabi ng paniyak {DT00/fg} [2]. Mayroon ding pandiwang mang- na may fokus na tagaganap at pati may pandako o pantuwid [3 4]

[1] Mangilan-ngilan lamang ang mga ilaw sa poste. {W Anak ng Lupa 3.5} {DT00/fy} [2] Sesenta y kwatro anyos na si Joe at namatay ang kanyang asawa. {W Suyuan 3.4} {DT00/fg} [3] Siya ang namamahala sa gawaan. {DT01/fg|fp?ft} [4] Nanghihingi siya ng pagkain. {DT10/fg|ft} [5] Hay, bakit nga ba ako nandito (dito) sa tabi mo? {W Madaling Araw 3.7} {7A-113} {DT00/fy}

---

7-1.3 Pandiwang tahasang payak na may gitlaping -um-

Panlapi	Pandiwa	D00	D../fy	DT00	DT01	DT10	DT11
-um- (1)	lumindọl ⬧ kumidlạt ⬧ umulạn	f0	.	.	.	.	.
	bumahạ	f0	.	.	fg|fn	.	.
	lumipas	.	fy?fg	.	.	.	.
	lumitạw sumagọt tumayọ	.	.	fg	.	.	.
	dumaạn sumama sumunọd tumulong	.	.	fg	fg|fK	.	.
	tumigil (1)	.	.	fg	fg|ft	.	.
	umalịs lumabạs pumasok umuwị	.	.	fg	fg|fn	fg|fn	.
	kumain tumawag	.	.	fg	.	fg|ft	.
	bumalịk dumatịng lumapit pumuntạ tumigil (2) tumingịn	.	.	.	fg|fK	.	.
	umakyạt lumipat	.	.	.	fg|fn	fg|fn	.
	bumarịl ⬧ pumatạy	.	.	.	fg|ft	fg|ft	.
	bumaling	.	.	.	fg|fn	.	fg|ft|fn
	bumilị gumamit gumawạ kumuha	.	.	.	.	fg|ft	.

(1) Maaaring makita sa talahanayan na hindi nakalitaw ang pag-uuring pampalaugnayan ng pandiwang -um-. Pinakamalaki ang uring {DT01} at {DT10} (halos katumbas ang dalawa). Napakaliit ang mga uring {D00} at {DT../fy}.

(2) May pandiwang -um- na walang paniyak {D00/f0}. Naglalarawan ito ng pangyayaring pangkalikasan [1]. May ilang pandiwang panlagay na {DT00/fy}. Kung ginagamit ang panlaping ma- para sa pagbuo ng pang-uri ay ibang panlapi (-um- o mang-) ang dapat gamitin upang buuin ang pandiwang panlagay [2a|b] {7A-112}.

Naglalarawan ng kilos na katamtaman ang mga pandiwang -um- sa uring {DT00/fg}. Wala itong pandako o pantuwid [3]. Katamtaman din ang ilang pandiwa kung ginagamit na walang pandako o pantuwid {DT00/fg} [4] kahit maaari ding gamiting may pandako o pantuwid. Mayroon ring pandiwang {DT00/fg} na may tagatiis sa loob ng ugat nito [5].

[1] Umuulan na. {D00/f0} [2] [a] Kapwa sila masaya. {W Angela 3.13} {U}   [b] Biglang sumaya ang malaking bahay. {W Mumo 3.8} {DT00/fy?fg} [3] Tapos na ang tulog, tumayo na kayo. {DT00/fg} [4] Kasama naming kumakain si Ang Taoke. {W Nanyang 6.6} {DT00/fg} [5] Umitlog kahapon ang inahing manok. {DT00/fg}

(3) Malaki ang pulutong ng pandiwang -um- na may pandako {DT01}. Doon nabibilang ang pandiwa ng paggalaw na may pandakong panlunan [6], pati ang pandiwang naglalarawan ng tagatanggap [7]. Pag dinadagdagan ng pantuwid (tagatiis) ang pandiwang {DT01} ay bumubukal ang pandiwang {DT11} [8]. Marami ding pandiwang -um- na may pantuwid {DT10} [9]. May ilang pandiwang -um- na maaaring magkaroon ng pandako o pantuwid upang ipahayag ang katungkulang panlunan [10a|b].

[6] Pumunta siya sa palengke. {DT01/fg|fn} [7] Sino ang tutuong sa akin kundi ikaw? {DT01/fg|fp} [8] Hindi [siya] bumaling ng tingin sa mga dindaanan. {W Suyuan 5.6} {DT11/fg|ft|fn} [9] Mam, ba't ka mahilig bumili ng mga alahas? {W Simo 3.1} {DT10/fg|ft} [10] [a] Biglang umakyat ang dugo sa kanyang ulo. {W Karla 5.201} {DT01/fg|fn}   [b] Nagsimula siyang umakyat ng bundok. {W Samadhi 4.1} {DT10/fg|fn}

(4) May tanging tabu {*} ang pandiwang nagpapahayag ng tagatiis na binibigyan ng malakas na hirap o pinsala. Halimbawa ang mga pandiwang bumarịl, pumalo, pumatạy, sumakạl. Kung hayop ang tagatiis ay walang problema kung paggamit ng pantuwid. Kung mga tao ang tagatiis di-karaniwan ang paggamit ng pantuwid; kung tanging tao ang tagatiis, madalang ito; at kung may pangalan ang tao, ipinagbabawal ito.

{*}   Galing ang salitang tabu sa wikang Tongan na sinasalita sa kapuluang Tonga sa Karagatang Pasipiko. "Pagbabawal sa mga salita, anyo ng pagkilos, at iba pa na tinakda ng kaugaliang panlipunan." { UPD tabu, taboo [Ing]}.

(5) Ilang angkang-salitang ang may pandiwang mag- sa tabi ng pandiwang -um- {7-1.4 (3)}.

---

7-1.4 Pandiwang tahasang payak na may unlaping mag-

(1) Malinaw na nagpapahiwatig ng pandiwang tahasan ang panlaping mag-, sapagkat walang pandiwang balintiyak na binubuo sa tulong ng kumpol-panlaping may mag- at halos walang paggamit sa ibang bahagi ng panalita. Bukod dito pinapanatili ang ugat-salita kung binubuo ang anyong pambanghay (walang gitlapi sa loob ng ugat, walang pagbago ng diin). Maaaring lumikha ng bagong salitang may unlaping mag-, palaging maliwanag na ito'y pandiwang tahasan. Tinatawag namin itong di-tumpak na pandiwang mag-; tinatalakay ang mga ito sa pangabit:

• Pandiwang tahasan na hinango sa salitang banyaga {7A-141 (1)}.
• Pandiwang tahasan na may salitang-ugat na makangalan {7A-141 (2)}.
• Pandiwang mag- na binubuo dahil sa katwirang pampalatunugan sa halip ng pandiwang -um- {7A-141 (3)}.
• Di-tumpak na pandiwang mag- sa pagpapakita ng panahon {7A-141 (4)}.

(2) Kabuuran ng pandiwang mag-

Panlapi	Pandiwa	DT	DT00	DT01	DT10	DT11
		fy	fg	fg	fg	fg
mag- (1)	magtakạ magkamalị |mag+kamali|	fy	.	.	.	.
	magsawa	fy|fs	.	.	.	.
	mag-isạ magkita magsalitạ magtrabaho	.	fg	.	.	.
	maghintạy magtanọng	.	fg	fg|fK	fg|ft	.
	mag-aral magbago	.	fg	.	fg|ft	.
	maglingkọd magmulạ magpatulọy |mag+patuloy|	.	.	fg|fK	.	.
	magdalạ maghandạ magtapọs {*}	.	.	fg|ft	fg|ft	.
	magbayad	.	.	.	fg|ft	.
	magbigạy maglagạy	.	.	.	.	fg|ft|fK
mag-	Pandiwang may pandiwang -um- sa angkang-salita
	magsayạ	fy	.	.	.	.
	maglakạd {*}	.	fg	.	.	.
	magsulạt {*}	.	fg	.	fg|ft	.
	magbalịk magpuntạ magtungo	.	.	fg|fK	.	.
	magbilị maghanạp {*} magpasok	.	.	.	fg|ft	.
	{*}   !! May diin sa huling pantig kahit may diin sa ikalawang pantig mula sa huli ang ugat-salita.

(3) Malaking pulutong ang mga pandiwang mag- na may fokus na tagaganap at wala iba pang kaganapan {DT00/fg} [1]. Madalas na idinadadagdag ang kaganapan ng tagatiis {DT10/fg|ft} [2a]. Maaaring ibukod ang mga ito sa pandiwang tahasang -um- na walang pantuwid ({DT00} at {DT01}) [2a|b], ngunit maraming kataliwasan (halimbawa bumilị - magbilị).

Kung tumuturing sa isa pang pandakong panlunan o tagatanggap ang yaring mag-, bumubukal ang mga pandiwang {DT11/fg|ft|fK} [3].

[1] Hindi ko naitanong kung saan siya nag-aaral. {W Estranghera 3.10} {DT00/fg} [2] [a] Naghanap sila ng isang tahimik na lugar. {W Nanyang 22.11} {DT10/fg|ft}   [b] Mahirap daw ang humanap ng pera. {W Piso 3.4} {DT10/fg|ft} [3] Mabuti pa kayo, nagbibigay sa akin ng pagkain. {W Angela 3.5} {DT11/fg|ft|fp}

Bukod sa nasabing malaking pulutong, may ilang pandiwang mag- na {DT00/fy} at isang pulutong na may pandako [4a]; ilan sa mga pandiwang ito ay ginagamit kasama ang pantuwid o pandako [4a|b].

[4] [a] Kay ganda pala ng nars na nag-alaga sa kanya! {W Nanyang 13.8} {DT01/fg|fp?ft}   [b] Nasubukan naming mag-alaga ng pusa. {W Nanyang 14.1} {DT10/fg|fp?ft}

(4) Sa ilang angkang-salita ay karaniwang ginagamit ang pandiwang balintiyak; pandiwang tahasang mag- ang binubuo lamang kung talagang dapat gamitin ang pandiwang tahasan. Sa angkang sabi, ginagamit ang pandiwang balintiyak na sabihin [5b]. Madalang lamang ginagamait ang pandiwang tahasang upang tanungin ang tagaganap [5a] at upang buuin ang pangngaldiwang pagbubukạs. Sa dalawang kalagayan, ipinagbabawal na gamitin ang pandiwang balintiyak {12-4.3} {6-6.5}.

[5] [a] Sino ang magsasabi ng totoo? {DT10/fg|ft}   [b] Hindi ko alam kung bakit niya sinabi ang gayon. {W Lunsod 3.12} (Dalasan sa Pagtitipng Panggawaan: |sabihin : magsabi : pagsasabi ↔ 200:8:7|) {DB10/ft|fg}

(5) Hindi lamang binubuo ang pandiwang mag- mula sa ugat-salita kundi pati mula sa pandiwa (halimbawa magpumilit (pilit) |mag+(um+pilit)| {7-8.3}) o pang-uring may panlapi (halimbawa magmalupịt |mag+(ma+lupit)|). Maaari ring buuin ang mga pandiwang mag- na nanggagaling sa pariralang makangalang may panuring (magmagandạng umaga, magdalawạng isip (dalawa) {7A-141 (2)}).

(6) {Θ}  Mga panlaping mag- at pag-:

[9]	{6-4 [1]}	ma-	mang-	-um-	mag-	mag- (T)
[10]	{6-4 [4]}	magpa-				mag- (L)
[11]	{6-4 [2]}		makapang-	maka-	makapạg-	pag- (T)
[12]	{6-4 [5]}	makapạgpa-				pag- (L)
[13]	{ND}	pa-	pang-	pag-		pag- (T/L)

• Tanging unlapi ng pandiwang tahasan na payak ang mag-; ginagamit nang mapagpipilian sa iba pang mga unlaping ma-, mang- at sa gitlaping -um- (tinatawag itong mag- (T), T = Tangi) [9].
• Di-katulad nito ang tungkulin ng mag- sa kumpol-panlapi (tinatawag itong mag- (L), L = Lahat). Nabibilang sa kumpol na ito ang magpa- [10] {7-4.1 (5)}, magsa- {7-7.1} at ang pandiwang inilalarawan sa pangkat na {7-8}. Doon panlahat na tanda ng tahasan ang mag- at hindi lamang sa pandiwang may katumbas na pandiwang payak na mag-.
• Katumbas ang gawi ng alomorfem na pag-. May pag- (T) ang kumpol-panlaping makapạg- [11] {7-3.4} at magsipag- {7-8.5}; katumbas ng mag- (T) ng pandiwang payak.
• Alomorfem sa mag- (L) ang pag- sa ibang kumpol-panlapi; walang pagtukoy na maliwanag sa pandiwang payak na mag- (T) ang pag- (L). Kasapi ng pulutong na ito ang pandiwang tahasan na may panlaping makapạgpa- [12] {7-4.2}, makipạg- {7-9.1} at ilang panlaping balintiyak sa {7-5}.
• Nasa pagitan ng (T) at (L) ang pangngaldiwang binubuo sa tulong ng pag- [13]. Katumbas ang mga ito ng pandiwang mag- (T) at pati pandiwang -um-; iba naman ang pangngaldiwa ng pandiwang ma- at mang-.

---

Wikang Filipino ni Armin Möller http://www.germanlipa.de/filipino/ug_D_09.html 101028 / 220711

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 7 Mga isa-isang uring pampalaanyuan ng pandiwa
(Talaksan 7/09)

Simula ng talaksan   Palaugnayan   Pahinang pamagat na Filipino   Ugnika