1K Pangabit sa Patakaran
(Talaksan 1K/2)
{1A-511 
} Pagbuo ng pangungusap na
Filipino
Sa wikang Filipino, may pagbuo gaya ng [1] ang lahat na pangungusap.
|
Sumisipi kami kay {
Himmelmann 1987 p. 76}
'Die Beziehung zwischen Prädikat und Prädikationsbasis ist eine simple Zuschreibung oder Gleichsetzung (X ist Y), wie sie im Nominal- oder Äquationalsatz der meisten Sprachen geläufig ist. … Im Tagalog sind Sätze durchgängig nach dem Muster des Äquationalsatzes aufgebaut, die Verbalsatzstruktur (mit von einem Verb abhängiger Argumentenstruktur) fehlt völlig.'
'Simpleng pakikipagsulat o pagkakapareho (X = Y) ang kaugnayan ng panaguri at saligan ng panaguri (paniyak) katulad ng mga uring pangungusap na pampareho o makangalan sa karamihan ng wika. Sa Tagalog ay binubuo ang lahat ng pangungusap batay sa tularang ito. Walang-walang pagbuo ng pangungusap na makadiwa (pangungusap na may pandiwa, at depende dito ang lahat na kaganapan nito).'
Sa talatang sinipi ay idinidiin ang napakahalagang pagkakaiba ng wikang pang-Europa at Filipino (Tagalog). Upang sabihin ito sa ibang salita: Kulang sa Filipino ang masikap na kilos ng pandiwang pang-Europa, sa halip nito may pagkakaparehong di-masikap ng dalawang katawagan o larawan ang Filipino. Sa Filipino, walang tanging tungkulin ng pandiwa; ito'y isa sa mga salitang pangnilalaman.
{1A-521 Θ} Kaukulan at 'declension' sa wikang Filipino
(1) Sa mga akdang pang-aghamwikang tungkol sa Filipino ay malimit na ginagamit ang katawagang gaya ng 'nominative, genitive, dative' at 'locative'. Kung ginagamit ang katawagang ito, maaaring hinuhain na may "banghay ng ngalan" ('declension') o tularan ng kaukulan ang wikang Filipino. Karaniwang ginagamit ng aghamwika ang katawagang kaukulan 'for inflectional languages that have declension'. Talagang may tularang kawangis nito ang wikang Filipino upang ihudyat ang mga tungkuling pampalaugnayan sa pangungusap. Ito ang tularang pinadali:
| Kaukulan | Parirala | Panghalili | |
| Kaukulang ANG-AY | Pariralang ANG | Paniyak | 'Nominative' |
| Pariralang AY | Panaguri | 'Nominative' | |
| Kaukulang NG | Pariralang NG | Pantuwid | 'Genitive, accusative, ergative' |
| Kaukulang SA | Pariralang SA | Pandako | 'Dative, locative' |
| Kaukulang -NG/NA | Pariralang -NG/NA |
Panlapag | 'Nominative' ? 'Appellation Appositional' { Lopez 1941 p. 37} |
| Kaukulang ? | Pariralang ? | Pang-umpog | ?? |
(2) Karaniwan, kaugnay sa ngalan lamang ang katawagang 'declension' (halimbawa wikang pang-Europa). Sa kabilang dako, kaugnay ang "kaukulang Filipino" sa halos lahat ng salita at pariralang pangnilalaman.
May isa pang kahirapan ang katawagang 'nominative'. Maliwanag ang pagkakaiba ng panaguri sa paniyak. Inihuhudyat ng kaukulang 'nominative' ng paniyak ang katiyakang pansemantika; walang katiyakan ang 'nominative' ng panaguri. Dahil dito may alinlangan kung maaaring gamitin ang isa lamang 'nominative' para sa wikang Filipino.
Maliban sa panghalip ay walang 'declension' na pampalaanyuan sa kaukulan ang ngalang Filipino (bukod sa mga pananda). Kung gustong magpasok ng tularang pangkaukulan sa wikang Filipino ay dapat magsimula sa pananda.
Ipinapasok ni { Lopez 1941 p. 37} ang
'appellation Appositional' upang ilarawan ang pariralang
-NG/NA. Mahirap din ang pagpapasok ng pariralang pang-umpog sa naturang tularan.
Pariralang makangalan ang isang pulutong nito, karaniwang sana'y maaaring
madaling ipasok ang ngalan sa tularan ng kaukulan.
Tinatalikdan namin ang katawagang kaukulan at "banghay ng ngalan" sa wikang Filipino. Wala din kaming katanungan kung 'inflectional language that has declension' ang wikang Filipino.
(3) Sinisipi mula kay
{ Bloomfield 1917 § 119}:
'Constructions 2 and 3 (yaring may ng at
sa) make it possible to speak, in a very wide sense, of
three "cases" in which an object expression may stand: "subjective", "disjunctive"
and "local"; but it is to be observed that these "cases" are not confined to any class
of words when it stands in the object construction (yaring may
ang)*.'
' * Although grammatical
terms are necessarily and properly employed in different meanings when referring to
different languages, the Tagalog constructions in question are so different
from what is ordinarily understood by "cases" that the above terminology has been avoided
in the following sections.'
{1A-611 } Pag-uuri ng parirala (bukod sa paniyak
at panaguri)
(1) Napagbubukod ni { Bloomfield 1917 § 119} ang apat na
uri ng 'Attributes':
- 'Conjunctive attributes' na may -ng/na.
- 'Disjunctive attributes' na may [nʌŋ] (o ni …)
- 'Local attributes' na may sa (o kay …)
- 'Absolute attributes' 'in which no particle is used'.
Sumusunod kami kay Bloomfield, ngunit nagbabago kami nang bahagya:
- Nabibilang namin ang 'conjunctive attributes' ni Bloomfield sa uring naming pariralang panlapag. Nakikita ni Bloomfield ang suliraning 'alternation of absolute and conjunctive attribution' at ipinapalagay niyang 'absolute attribution' (§§ 240, 256, 257) ang yaring walang pang-angkop, samantalang tumatawag kami nitong pariralang panlapag na walang pananda.
- Kay Bloomfield, ang aming uring pariralang pantuwid ay nabibilang sa 'disjunctive attributes'. Iba't ibang salitang [nʌŋ] ang hindi niya napagbubukod. Bunga nito, nabibilang sa 'disjunctive attributes' ang pariralang tinatawag naming pariralang pang-umpog na may panandang nang, at pati sugnay na may pangatnig na nang.
- Nabibilang sa 'Local attributes' ang pariralang pandako.
- Mas malaki ang uri ng 'absolute attributes' kay Bloomfield kaysa aming pariralang pang-umpog. May salita sa uri niya na ipinapalagay naming kataga.
Sa § 120, napagbubukod ni Bloomfiled ang 'loosely joined attributes' (malapit sa pariralang malaya namin), 'closely joined attributes' (malapit sa panuring namin) at 'enclitic attributes'.
Kay Bloomfield tinatalakay na 'expressions of indefinite quantity' bukod sa 'attributes' ang pariralang pangkaroon (§§ 69 - 71).
(2) Ginagamit ni { Lopez 1941 p. 269 ff.} ang katawagang 'Enlargement
by Apposition' (panlapag), 'by Attribution' (pantuwid),
'by the Locative' (pandako) at 'Other Forms
of Enlargement' (pang-ukol atbp.).
(3) Kina { Aganan 1999 p. 81 f.} ay pinapagsama ang pariralang
NG at SA, bunga nito ang katawagang 'objekto', at pinagbukod-bukod
sa uring pansemantikong tagaganap, layon, tagatanggap,
ganapan, atbp. Ito ay nasa kabanatang Pagpapalawak ng
Panaguri.
{1A-621} Mga katangian ng panuring
- Parirala (pantuwid [1b], pandako [1a], panlapag [1c 1d]), kataga [2a 2b] o sugnay [3] ang panuring. Mayroon itong salitang kaugnay.
- Makabuluhan pa ang pangungusap kung kinaltas ang panuring [1c|e 1d|f].
- Maaari lamang ilipat ang panuring kung magkasama sa salitang kaugnay [1c|g].
- Pampalaugnayan ang katawagang panuring.
| ||||||||||||||||||
{1A-631 Σ} Pagsusuri ng pangungusap: Ibayong kadiwaan ng parirala
| Laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim tuwing bumibili sa tindahan. {W Nanyang 11.2} | |
| [1] laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim | [2] tuwing bumibili sa tindahan |
| {S-0/L/PT} | {S-K/P0} |
Pangungusap na tambalan. Pinaikli ang sugnay na [2], kinaltas ang paniyak na babaeng nakaitim {13-4.4.2}. | |
| [1] Laging si Tan Sua ang nilalapitan ng babaeng nakaitim. | ||||||||
| laging si Tan Sua | ang nilalapitan ng babaeng nakaitim | |||||||
| {P-P=P-N} | {P-T=P-D} | |||||||
| laging si Tan Sua | ang | nilalapitan ng babaeng nakaitim | ||||||
| {P-N(P-L Y/Ta N/Ta)} | {P-D(DB P-W)} | |||||||
| laging | si Tan Sua | nilalapitan | ng babaeng nakaitim | |||||
| {P-L=P-A} | {P-W=P-N} | |||||||
| babaeng nakaitim | ||||||||
| {P-N(N P-L)} | ||||||||
| -ng nakaitim | ||||||||
| {P-L=P-U} | ||||||||
| laging | si | Tan Sua | ang | nilalapitan | ng | babaeng | nakaitim | |
| A.L | Y/Ta | N/Ta | TT | DB10/K | TW | N.L | U | |
Sugnay na batayan na may panaguri at paniyak sa karaniwang ayos. | ||||||||
Pariralang makangalan ang nilalaman ng pariralang panaguri. Walang pananda ang panaguri dahil sa unahan ng pangungusap. Bahagi ng pariralang makangalan ang panuring laging. Ito'y pariralang panlapag na may pang-angkop at may nilalamang pang-abay na lagi. | ||||||||
Pariralang pandiwa ang pariralang pangnilalaman ng paniyak. May panandang ang ang paniyak. | ||||||||
May kaganapang ng babaeng nakaitim ang pandiwa; bahagi ng pariralang pandiwa ang pantuwid na ito. | ||||||||
Pariralang makangalang babaeng nakaitim ang nilalaman ng pantuwid. | ||||||||
Pariralang | ||||||||
| panlapag ang panuring sa babae. Mayroon itong nilalamang pang-uring nakaitim. | ||||||||
{1A-632} Pagkakasama ng pariralang pangkayarian at pangnilalaman
Ang bilang sa talahanayan ay galing sa pagsusuri ng 213 pariralang nasa Pagtitipong Panggawaan (tig-limampung parirala mula sa {W Aesop}, {W Daluyong}, {W Karla} at {W Salazar 1996}).
| Ngalan | Pandiwa may | Pandiwa walang |
Pang- uri | Pang-abay | Pang-ukol | Buo | |
| kabisaang buo | |||||||
| Panaguri | 10 | 29 | . | 7 | . | 5 | 51 |
| Paniyak | 31 + 5* | 3 | 1 | . | . | . | 40 |
| Pantuwid | 33 | – | . | . | – | . | 33 |
| Pandako | 23 | – | 1 | – | . | . | 24 |
| Panlapag | 6 + 7** | – | 4 | 22 | 17 | 2 | 58 |
| P-umpog | 1 | – | – | – | 5 | 1 | 7 |
| Buo | 116 | 32 | 6 | 29 | 22 | 8 | 213 |
* = Panggitagang paniyak. ** = Panghalip na panaong SA.
. = Madalang. – = Hindi binubuo.
{1A-633 Θ} Paradigmang ang - ng - sa ng pariralang makangalan
(1) Karaniwan, hindi sinasang-ayunan ng mga akdang pang-aghamwika ang aming palagay ng ibayong kadiwaan ng parirala. Sa halip nito, doon pinangingibabawan ang mga paglalarawan na nagbibigay ng tanging diin sa pariralang makangalan. Kahit may kaibahan ng ibat't ibang may-akda ay maaaring sabihin na binubuo ng pariralang makangalan (o 'determiner phrases') ang paradigmang may ang - ng - sa bilang salik nito. May may-akda na nag-uugnay nito sa katawagang 'kaukulan'; ilan ang ginagamit nang tuwiran ang salitang 'kaukulan'. May paraang di-tuwiran lamang ang isang pulutong; ginagamit nila ang mga katawagang pang-kaukulang 'nominative' atbp. Malimit, iniuugnay sa pariralang ito ang katawagang paksa (paniyak sa amin) o layon (pantuwid sa amin). Kahit hindi ito sinasabi nang maliwanag ay dapat ipalagay na pariralang makangalan ang paksa at layon. Pinadali, maaaring ilarawan ang tularang ganoon:
| Pariralang makangalan |
| ang |
| ng |
| sa |
Sa unang tingin, ito'y larawang magaling para sa wikang Filipino sapagkat may ngalan bilang salitang-ubod ang karamihan sa mga pariralang ang, ng at sa {1A-632}. Bukod dito, may paradigmang ganito ang mga anyo ng panghalip {8A-401 Θ}
(2) Hindi kami sumusunod sa palagay na ito sapagkat "bukas" sa dalawang dako ang paradigmang ganito. Una, may pulutong ng pariralang ang na hindi pariralang makangalan (pangkat na (3)). Sa kabila, may pariralang makangalan na hindi maaaring isama sa naturang tularan (pangkat na (4-6)).
(3) Pariralang ang na hindi ngalan ang salitang-ubod
nito.
Halatang hindi ilang kataliwasan lamang ang mga pariralang ito, ngunit mga pulutong na
buo. Tinuklas ng maraming may-akda ang lunas na kapansin-pansin sa kahirapang ito.
Kasi hindi maaaring umiral ang ipinagbawal, tinitiyak nila na magiging ngalan
ang salitang-ubod ng pariralang ang {2A-102 (2-6)}.
(4) Pariralang makangalan bilang panaguri.
Hindi kailangan ng pandiwa sa pangungusap na Filipino. Maaaring magamit na panaguri
ang ngalan o pariralang makangalan. Ito ang unang pulutong na hindi "kasiya" sa naturang
paradigma. Hindi maaaring isama sa paradigma ang salitang ay dahil hindi pariralang
makangalan ang karamihan sa pariralang ay. Nasa unahan ng pangungusap ang
napakaraming panaguri at wala itong pananda. Kung ito'y pariralang makangalan, wala
itong ang, ng o sa.
(5) Pariralang makangalan na may pang-angkop.
May ilang pulutong ng pariralang makangalan na ikinakabit sa pamamagitan ng pang-angkop
na -ng/na sa halip ng ang - ng - sa. Karaniwang panuring
ang pariralang pang-angkop (panlapag ang tawag namin), maaari ding kaganapan ng pandiwa. Dito
rin, walang kalutasan ang pagpasok sa naturang paradigma, sapagkat hindi pariralang
makangalan ang karamihan sa pariralang pang-angkop.
Kay { Lopez 1941 §80}, may
tularan ng 'Articles of the Proper Noun and the Common Noun';
nandoon ang isa pang 'appellation Appositional' para sa pariralang
pang-angkop na -ng/na {1A-521 Θ}.
(6) Pariralang makangalan na walang pananda.
Hindi maaaring ipasok ang iba pang mga pulutong ng pariralang makangalan, dahil wala itong
ang, ng o sa. Doon nabibilang ang pariralang makangalan sa loob
ng pariralang pang-ukol at ang pariralang makangalang pang-umpog.
{1A-701 } Pag-uuri ng salita sa mga akdang
pang-aghamwika
(1) Inihaharap ni { Bloomfield 1917} ang dalawang uring-salita ('parts
of speech'): 'Full
words' at 'particles'. Sa § 55 ang katuturan ng
'full words': 'In contrast with the
particles, full words act not only as attributes, but also as subject or
predicate, and any full word may, in principle, be used in any of these three
functions.' "Uring natira" ang 'particles'. Sa § 54
inihihiwalay ang mga 'particles' sa dalawang uri. Una, ang salitang
'to stand in the relations' at pangalawa 'to
express the relations'. Pampalaugnayan ang katuturan ng uring-salita (§ 55 ang ikaapat
na pangkat sa kabanatang 'B. Syntax').
Pinapalawak namin ang katuturan ng salitang pangnilalaman kay Bloomfield, isinasama namin doon ang lahat ng salitang maaaring bumuo ng parirala (nagiging salitang pangnilalaman ang salita katulad ng araw-araw, § 258). Katulad ni Bloomfied, inihihiwalay namin ang uring natira sa salitang pangkayarian at kataga.
Sa § 56: 'Independent of this classification into parts of speech are certain less important groupings of words and certain phrase types, some of which will appear in the course of the analysis.' Katumbas sa bahagi ng panalitang nakaugalian ang 'less important groupings of words'. Kahit 'less important' ginagamit niya ang mga ito nang mas malimit kaysa 'parts of speech' niya. Mapapansin ang sinulat niya na 'independent of this classification into parts of speech'; ibig sabihing hindi nasa itaas ng bahagi ng panalitang nakaugalian ang dalawang uri.
(2) Ipinapalagay na di-lubhang mahalaga ang kahirapan ng bahagi ng
panalita sa wikang Filipino ang iba pang pulutong ng dalubwika. Inaangkat nila ang
bahagi ng panalitang nakaugalian at kung saan may kahirapan inaangkop ito.
Nagiging uring pang-ibaba ng dalawang uri ang bahagi ng panalita. Halimbawa, kay
{ Lopez 1941 p. 36} 'particles' ang panghalip,
samantala itong salitang pangnilalaman kina { Aganan 1999 p. 21} at
{ Santiago 2003 B p. 121}.
(3) Kina { Aganan 1999 p. 21} 'salitang pangnilalaman' ang
katawagang pang-itaas sa ngalan, pandiwa, pang-uri at pang-abay.
{1A-711} Halimbawa ng uring-salitang pampalaugnayan
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
{1A-8011 } Mga puna sa kayarian ng palaugnayang
Filipino kay L. Bloomfield
(1) Binubuod namin ang ilang paksa ng akda ni L. Bloomfield
{ Bloomfield 1917}:
- May pampalaugnayang katuturan ng dalawang bahagi ng panalita – salitang pangnilalaman at pangkayarian (ginagamit namin ang katawagang 'uring-salita'). Sa tabi nito, may 'groupings' na halos gaya ng nakaugaliang bahagi ng panalita.
- Bida ng pagsusuring pampalaugnayan ang katawagang paniyak, panaguri at 'attribute'. May apat na uri ng 'attribute'.
- Iniugnay ang salitang pangkayariang ang sa pangngalan kung paniyak.
- Iniwasan ang katawagang 'case' dahil hindi daw bagay sa wikang Tagalog..
- Malawakang inilahad ang mga hutaga at panghalip na may gawing hutaga.
(2) Pinapuna namin ang mga kaparaanan ni Bloomfield sa sumusunod na mga lugar:
- Walang kaukulan {1A-521 Θ (3)}.
- Apat na uri ng panuring {1A-611 (1)}.
- 'Full words - particles' {1A-701 (1)}
- "Pagiging ngalan" ng paniyak na di-makangalan at tungkulin ng ang
{2A-102 (2)}.
- Tungkulin ng ay {2A-211
(2)}.
- Pagpapalitan ng panaguri at paniyak {2A-231
(1)}.
- Pang-ukol {10A-101
(1)}.
{1A-8012 } Mga puna sa kayarian ng palaugnayang
Filipino kay N. Himmelmann
Sinisipi sa akdang { Himmelmann 1987
p. 78}:
'Es gibt also fünf grundlegende morphosyntaktische Positionen im Tagalog: Prädikat (Markierung: Satzanfangstellung bzw. ay), attributives Gefüge (na), attributives Gefüge mit referentiellem Attribut (ng), Umstandsbestimmungen (im weitesten Sinne) (sa) und Prädikationsbasis. Letztere ist notwendig referentiell und wird deshalb immer durch eine ang-Phrase realisiert, ang aber markiert nicht Prädikationsbasen per se, sondern Referentialität. Die Beziehung zwischen Prädikat (P) und Prädikationsbasis (PB) ist eine simple Zuschreibung oder Gleichsetzung (X ist Y), wie sie im Nominal- oder Äquationalsatz der meisten Sprachen geläufig ist. Sie wird nicht segmental realisiert, sondern zum einen durch die Stellung (P vor PB), zum andern durch das Fehlen eines besonderen Markers gekennzeichnet; alle anderen morphosyntaktischen Relationen sind dagegen explizit (segmental) markiert. Zur Prädikatsphrase gehören alle mit dem prädikativen Kern verbundenen Elemente; d.h. alles, was mit durch ng, na oder sa dem Kern attribuiert wird.'
Sa siping ito nakikita namin ang sumusunod na pagkakaayon na masaklaw:
- 'Fünf grundlegende Positionen' = 'limang kalagayang saligan' ang nagkakatulad ng limang pananda namin.
- Katawagang 'Prädikat' = panaguri at 'Prädikatphrase' = pariralang panaguri ang parehas mahalaga sa amin.
- 'Prädikationsbasis' = 'saligan ng panaguri' ang maaaring ihambing sa paniyak namin.
- 'Simple Zuschreibung oder Gleichsetzung' = 'payak na kaugnayan o pagkakapareho' ang nagkakatulad ng pagpapalitan at pagkakapareho ng panaguri at paniyak namin.
- Bahagi ng panaguri ang lahat na 'mit dem prädikativen Kern verbundenen Elemente' = 'mga bahaging iniuugnay sa ubod na makataguri'.
{1A-8013 } Mga puna sa kayarian ng palaugnayang
Filipino kay P. Schachter at F. T. Otanes
Nasa harapan ng 'Tagalog Reference Grammar' nina P. Schachter
at F. T. Otanes { Schachter 1972}
ang pagkakabuo alinsunod sa tungkuling pansemantika (malimit na pinaghahambing sa
wikang Inggles). Dahil dito, bahagyang nasa likuran ang paglalahad na pampalaugnayan.
Kapansin-pansin ang mga sumusunod:
- Katiyakan ng paniyak (dahil dito, tatawagang 'topic').
- "Pagiging ngalan" ng paniyak na di-makangalan.
- 'Inversion-marking particle' ang ay.
- Inilalahad nang puspusan ang panghalip at pang-abay na hutaga.
{1A-8014 } Mga puna sa kayarian ng palaugnayang
Filipino kay C. Lopez
Binubuod namin mula sa akda ni C. Lopez { Lopez 1941}:
- Bukod sa 'substance words', may 'particles', nabibilang doon ang panghalip.
- Hindi ginagamit ang katawagng 'case', sa halip nito may 'appellations Nominative, Attributive' (pariralang ng), 'Locative, Geographical' (pariralang sa) ang pangngalan at panghalip. 'Articles of the Common Noun' ang salitang ang, ng, sa. Nadagdagang ipinapasok ang 'Appositional', na at -ng ang 'article' nito.
- Tinatawag na 'indistinct predicate' ang panaguring walang ay.
- Ayos na kabalikan ang 'regular word order' niya.
- Sa salinwikang Inggles niya, 'is, were' ang pagsasalin ng 'linguistic copula ay'.
- Halos karaniwan sa pananalitang kanluranin ang halimbawa niya.
{1A-8015 } Mga puna sa kayarian ng
palaugnayang Filipino sa Sangguniang Gramatika ng UP
Binubuod namin mula sa akda ng UP na { Aganan 1999}:
- 'Pangnilalaman' (salitang pangnilalaman) ang panghalip.
- Hindi ginagamit ang katawagang 'kaukulan' sa pangngalan, gayunman para sa panghalip na panao. Tinatawag na 'anyong ang', 'anyong ng', 'anyong sa' ang mga anyo ng kaukulan.
- Pariralang makangalan ang lahat ng paririralang may panandang ang, ng, sa.
- Pati pananda ang salitang si, sina … Hindi ginagamit ang katawagang 'pantukoy'.
- 'Pananda ng panaguri' ang ay.
- Binubuo ng 'kompletong panaguri at paksa' ang 'batayang pangungusap'.
- Tinatawag na 'pariralang normal' ang panaguri na may ANG na makaabay o pantukoy na si.
| Wikang Filipino ni
Armin Möller http://www.germanlipa.de/filipino/ug_ugnay_2A.html 03 Pebrero 2011 / 220101 |