11 Mga Pananda at mga Kataga
(Talaksan 11/2)

11-6 Panggitaga

(1) Ang panggitaga (|pang+gitna+kataga|, susi {GG..}) ay yaring natatangi sa wikang Filipino na binubuo dahil sa gawing hutaga ng panghalip. May tatlong bahagi ang panggitaga:

Salitang makatukoy
ng panggitaga Hutaga
ng panggitaga Salitang-ubod
ng panggitaga

Kaugnayang pampalaugnayan

Kaugnayang pansemantika

Sumusunod sa salitang makatukoy ang hutaga, ngunit ito'y nasa harap ng salitang-ubod ng panggitaga. Pampalaugnayan lamang ang kaugnayan ng salitang makatukoy sa hutaga; pansemantika man ang kaugnayan ng hutaga sa salitang-ubod.

(2) Salitang makatukoy ng panggitaga. Salitang pangnilalaman ang salitang makatukoy. Hindi man maaaring maging salitang makatukoy ang lahat ng salitang pangnilalaman {11-6.1}. Hindi palaging sa unahan ng pangungusap ang salitang makatukoy; dahil dito hindi palagi nasa pangalawang katayuan sa pangungusap ang hutaga ng panggitaga.

(3) Hutaga ng panggitaga. Sa panggitaga nagiging hutaga ang panghalip na panao at pamatlig {11-6.2}.

(4) Salitang-ubod ng panggitaga. Sa panggitagang pantuwid, salitang-ubod ng panggitaga ang salitang-ubod ng parirala kung saan pansemantikang nagkakaugnay ang panghalip.

Walang tumpak na ikatlong bahagi ang panggitagang paniyak. Gayunman ipinapalagay na panggitaga ang yaring ito dahil maaaring ilagay sa ibang katayuan ang panghalip na ANG (hutaga, paniyak na pansemantika) kaysa kung ito'y parirala at paniyak na pampalaugnayan. Sa panggitaga, karaniwang sumusunod sa panghalip na ANG ang salitang pang-ubod ng panaguri. Ito'y pininapalagay na salitang pang-ubod ng panggitaga. Mayroon ding iba pang mga yari {11-6.3 (3)} {11-6.5 (4)}.

(5) {Θ} Gusto naming ipaliwanag ang panggitaga sa tulong ng pangungusap na halimbawa:

[1] [a] Binigyan nina Ama at Ina ang anak ng pera.

[b] Masayang binigyan nina Ama at Ina ang anak ng pera.

[c] Binigyan nila ito ng pera. (Dalawang parirala ang panghalip na nila ito. Walang pagbabago ng katayuan ng mga parirala sa pangungusap.)

[d] Masaya nila itong binigyan ng pera. (Dahil sa pagbubuo ng panggitaga, hindi na parirala ang dalawang panghalip na nila ito. Bilang kataga, maaari itong baguhin ang katayuan sa pangungusap. Walang gawing makahuli ang panghalip na nila (tagaganap; pantuwid kung sana'y parirala ito). Sa loob ng panaguri ang panghalip na ito (tagatiis; paniyak kung sana'y parirala ito).)

Pangungusap na halimbawa sa yaring hutagang payak → {11-4.1 (5)}

11-6.1 Salitang makatukoy ng panggitaga

Punang pauna
Sa kalahatan, mabisa din sa salitang makatukoy ng yaring hutagang payak ang paglalahad sa pangkat na ito.

(1) Iniuunang panlapag ang unang pulutong ng salitang makatukoy ng panggitaga:

Pang-uri bilang panuring [1 2].
Pariralang panlapag na may pang-abay:
- Pang-abay [3a 3b 8a] at pang-uring nagagamit na pang-abay [4].
- Pang-abay na pangmarahil [5].

[1] Mabuti kang bata!

[2] Para akong kandilang itinulos sa kinatatayuan ko nang marinig ang pangalang Fernando Khan. {W Angela 3.12}

[3] [a] Hindi ka makakaligtas sa habol. {W Bulaklak 8.3}

[b] Labis kong ikinatuwa iyon. {W Angela 3.14}

[4] Bakit matagal kang nawala, Ineng?" {W Angela 3.7}

[5] Huwag mo kaming hayaang bumagsak sa tukso. {W Dasal 3.35}

Higit na maitim ang limbag = Salitang makatukoy. May salungguhit = Hutaga.

(2) Iba pang mga salitang makatukoy ng panggitaga:

Pangkaroon [6] {11-6.5}.
Panghalip na pananong [7] at pang-abay na pananong ([8b], gayunman [4]).
Panghalip na pamatlig na SA [9].
Madalang lamang pangatnig [10]. (Kung ganito, ito'y salitang pangnilalaman.)

[6] Bahagya man ay wala siyang nasabi. {W Dayuhan 3.10}

[7] Hindi ko alam kung kanino niya ito ibinibigay. {W Angela 3.1}

[8] [a b] Di ko nga rin maunawaan kung bakit siya nakapagkuwento sa akin nang ganoon. {W Estranhera 3.11}

[9] Doon ko nakilala ang isang lalaking may katandaan na. {W Damaso 4.5}

[10] Sabi ng babaeng nakatabi niya sa bus, bago sila bumaba. {W Anak ng Lupa 3.1}

Higit na maitim ang limbag = Salitang makatukoy. May salungguhit = Hutaga.

(3) Bukod sa salitang pangnilalaman, pariralang pang-umpog at pandako ang nagagamit na salitang makatukoy ng panggitaga. Buong pariralang pangkayarian ang "salitang" makatukoy; hindi ito hinati ng hutaga ng panggitaga.

Pariralang makangalang pang-umpog [11] at ilang pariralang pang-abay na pang-umpog [12 13]. May pang-angkop ang kataga ng panggitaga, panlapag ang yaring ito {5-3.5}
Pariralang pandako [14 15].

[11] Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2} {5A-351 Σ}

[12] Araw-araw naman po akong nagsisipilyo. (Buong pariralang araw-araw naman ang salitang makatukoy sa hutagang po ako.)

[13] [b] Kanina pa pala kami pinagmamasdan. {W Piso 3.2}

[14] Sa Alitaptap ito nalathala. {W Daluyong 2.8} (Pariralang pandakong malaya.)

[15] Dahil baka isipin niyang sa kanya ako naiinis. {W Piso 3.2} (Iniuunang pariralang pandako bilang kaganapan {6-2.2}.)

Higit na maitim ang limbag = Salitang makatukoy. May salungguhit = Hutaga.

(4) Hindi maaaring maging salitang makatukoy ng panggitaga ang sumusunod:

Karamihan sa pariralang pang-abay na malaya.
Pariralang pangngaldiwa.
Pariralang pang-ukol.
Anyong dinaglat na may ng pangkaroon.
Karaniwang pangatnig (gayunman [10]).

(5) Tumitiyak ang parirala kung saan galing ang salitang makatukoy kung mayroon o walang pang-angkop ang (huling) hutaga {11-5.2}. Kung panlapag ang pariralang ito ay karaniwang ginagamit ang anyong -ngng pang-angkop.

(6) {Θ} Pampalaugnayan, nauuri ang salitang makatukoy sa:

Iniuunang pariralang panlapag [1-5 8a].
Iniuunang pariralang pandako [7 9 14].
Iniuunang pariralang pang-umpog [8b 11-13].
Pangkaroon [6].
Pangatnig [10].

11-6.2 Hutaga ng panggitaga

(1) Sa panggitaga, may gawing hutaga ang panghalip na panao at pamatlig na ANG at NG; kaya ito'y maging hutaga ng panggitaga:

Kataga, hindi na salitang pangnilalaman ang panghalip.
Bilang kataga, hindi bumubuo ito ng parirala.
Kung wala nang parirala, hindi na mabisa ang tuntunin ng pagkasunud-sunod ng parirala.
Bilang kataga, wala itong panuring; nag-iisa ito.
Pansemantikang, maaaring kaganapan ng pandiwa ang panghalip {11-6.2 (6) Θ}.

(2) Maaaring bumuo ng panggitaga ang panghalip na panao at pamatlig [1-4].

[1] Puwede kang makitira sa amin. {W Busilak 3.7} {GGT} {HT}

[2] Hindi rin magkapaa ang suot niyang tsinelas. {W Angela 3.2} {GGW} {HT}

[3] Sa tingin niya'y hindi ito guwapo {W Nanyang 13.18} (Kung maaari, halos palagiang binubuo ng hindi ang panggitaga, pati sa panghalip na pamatlig bilang hutaga ng panggitaga. Kataliwasan ang [5].) {GGT} {HP}

[4] Pilit nitong binuksan ang nayuping pintuan. {W Naglaho 3.22} {GGW} {HP}

Higit na maitim ang limbag = Hutaga.

Halos palagian, may panggitaga ang panghalip na panaong isapantig (walang isapantig na panghalip na pamatlig) [1], kalimitan ang panghalip na panaong dalapantig [2] at di-lubhang malimit ang panghalip na pamatlig [3 4]. Maaaring talikdan ang panggitaga, lalo na kung panghalip na pamatlig ang hutaga [5]. Minsan bawal ang panggitaga [6].

[5] Hindi maaaring mangyari ito sa isang buong kultra. {W Salazar 2006 1.3.10}

[6] [a] Dalawang kilo nito. [b] ~~Dalawa nitong kilo.~~

(3) Kung ang pangungusap ay may higit sa isang panghalip na kayang maging hutaga ng panggitaga ay maaaring buuin ang panggitagang paniyak at pantuwid [7 8] (kumpol ng hutaga {11-4.3}). Tanging panggitaga ang binubuo ng panghalip na ibayong kitạ [9]. Gaya ng panggitagang iisa, karaniwang bumubuo nito ang panghalip na panao [7-9]. Marami ding panggitaga ng panghalip na panao at pamatlig [10]; maaari mang walang panggitaga kung pangalawang panghalip ang panghalip na pamatlig [11].

[7] Isang araw nang muli niya akong dalawin. {W Angela 3.21}. {GGW} {HT} {GGT} {HT}

[8] Matanda ko siyang kapatid. {GGW} {HT} {GGT} {HT}

[9] At kapag nakalabas na ako, at saka kita hahatakin palabas. {W Aesop 3.1.2} {GGW+GGT} {HT}

[10] Ilang taon na nila itong ginagawa. {W Prutas 3.2}. {GGW} {HT} {GGT} {HP}

[11] Maaaring hindi na niya kasama ito. {W Karla 5.206} {GGW} {HT} {HP}

Higit na maitim ang limbag = May panggitaga. May salungguhit = Walang panggitaga.

(4) Sa panggitaga, kataga ang panghalip; hindi ito bumubuo ng parirala. Dahil dito, dapat nag-iisa ang panghalip; yari katulad ng mga itọ ang hindi maaari.

Sa yaring [12a 13a 14a], panghalip na may panuring ang paniyak. Gayunman maaaring buuin ang panggitagang paniyak. Nagiging hutaga ng panggitaga ang panghalip na salitang-ubod ng paniyak [12b 13b 14b]. Nagiging tanging parirala ang dating panuring ng panghalip sa hulihan ng pangungusap. Sa gayon hinahati ang dating pariralang makangalan.

[12] [a] Nagkaayos silang dalawa.
[b] Paano sila nagkaayos na dalawa? { LIW 26 Disy 2005}

[13] [a] Walang permanenteng tirahan kami ni Ina.
[b] Wala kaming permanenteng tirahan ni Ina. {W Material Girl 3.3} {11A-621 Σ}

[14] [a] Mabahala kayong mga anak.

[b] Huwag kayong mabahala mga anak. {W Aesop 3.4.2}

(5) Yaring panggitaga ang maaaring buuin ng (mga) panghalip ng panggitaga at ng nadagdagang (mga) pang-abay na hutaga sa isang kumpol ng hutaga [10 11] {11-4.3}.

(6) {Θ} Sa pangungusap na may pandiwa bilang panaguri, panghalip ang maaaring kaganapan ng pandiwa (paniyak o pantuwid). Hindi ito binabago kung panggitaga ang binubuo ng panghalip; mayroon pa itong fokus at katungkulan bilang kaganapan ng pandiwa. Sa pangungusap na ito, nasa loob ng pariralang panaguri ang pansemantikang paniyak (kataga). Wala nang paniyak na pampalauganayan ang pangungusap, di-batayan ang pangungusap {13-2.2.1}.

11-6.3 Panggitagang paniyak

(1) Katuturan ng panggitagang paniyak (susi {GGT}): Ito ang panggitaga kung saan paniyak na pansemantika ang panghalip na may gawing hutaga [1a|b]. Palagi itong nasa pangalawang katayuan sa pangungusap [1b 2 3] (o sugnay [4a 4b]) dahil hindi ito bahagi ng ibang parirala. Karaniwang salitang-ubod ng panaguri (pandiwa sa [1-4]) ang salitang-ubod ng panggitagang paniyak.

[1] [a] Mabilis na inalalayan ng dalaga ang lalaki.

[b] Mabilis siyang inalalayan ng dalaga. {W Nanyang 12.20}

[2] Marahil, maganda akong makisama sa kanya bilang katiwala. {W Angela 3.4} (Hindi maaaring maging salitang makatukoy ang marahil dahil ito'y malayang parirala (pang-umpog) {11-6.2 (5)}.)

[3] Saka puwede ka rin namang makilibing {W Suyuan 3.7} (Panggitagang pangmarahil.)

[4] [a b] Kung mayroon nga, saan ito ibinatay at paano ito natiyak? {W Plano 3.5} (Walang pang-angkop dahil pandako [4a] at panlapag na walang pang-angkop ang salitang makatukoy [4b] {12-2.3}.)

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(2) Maaari ding binubuo ang panggitagang paniyak kung hindi pandiwa ang panaguri (pariralang makagngalan [5], pang-uri [6], pangkaroon [7]).

[5] Tagasaan kang lugar?

[6] Bakit ka galit?

Panggitagang pangkaroon → {11-6.5}

[7] Mayroon akong naisip na paraan kung papaano nating gagawin iyon. {W Aesop 3.1.2}

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(3) {Θ} Sa panggitagang paniyak at pangkaroon, ang hutaga ng panggitaga ang paniyak na pansemantika ng pangungusap. Ito'y panghalip na ANG na may gawing hutaga. Kataga ito, hindi na bumubuo ito ng pariralang paniyak. Pampalaugnayan, walang paniyak ang pangungusap, di-batayan ito {13-2.2.1}.

(4) Kung walang salitang makatukoy sa harap ng salitang pang-ubod ng panaguri [8a 8b] ay maaaring gamitin ang huli bilang salitang makatukoy pag mayroon itong inihuhuling panlapag [8c 8d] o pandako bilang panuring [9]; isinisingit ang panghalip na ANG sa pagitan ng salitang pang-ubod ng panuring at panuring.

[8] [a] Nangiting muli ang kapatid ko. (Panuring sa nangiti ang pang-abay na muli. Salitang pangnilalaman ang muli; pariralang panlapag ang yari.)

[b] Nangiti na lang muli ang kapatid ko. (Yaring hutaga payak ang dalawang pang-abay na hutaga na na lang.)

[c] Nangiti na lang akong muli. {W Madaling Araw 3.5} (Panggitaga ang binubuo ng panghalip na ako. Kataga ito. Hindi parirala ito dahil bawal isinisingit ang pariralang paniyak sa loob ng pariralang may panuring.)

[d] Nangiti ka na lang muli. (Kumpol ng pang-abay na hutaga at panghalip na may gawing hutaga ang ka na lang.)

[9] Isa ako sa mga naging ninong ni Angela. {W Angela 3.16} (Salitang pang-ubod ng panaguri ang pang-uring isa.)

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

Tanging panggitagang pangkaroon → {11-6.5 (4)}

11-6.4 Panggitagang pantuwid

(1) Sa panggitagang pantuwid (susi {GGW}), panghalip na NG ang hutaga ng panggitaga [1-7]. Maaaring buuin ito kung kaganapan ng pandiwang makataguri ang pantuwid. Karaniwan, pang-abay sa unahan ng panaguri ang salitang makatukoy [1-3]. Maaari din iba pang salitang makatukoy (o parirala) [4].

[1] Inis na inis kong kinuha ang pera sa bag ko. {W Piso 3.3}

[2] [a] Pero hindi ko na talaga kayang magsalita. {W Madaling Araw 3.5}

[3] Pero gusto ko lang itanong. {W Bulaklak 8.6} (Panggitagang pangmarahil.)

[4] Ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin. {W Uhaw 3.2} {5A-351 Σ}

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(2) Maaari ring ipalagay na panggitagang pantuwid ang mga yari kung saan panuring sa pariralang makangalan ang pantuwid [5-7]. Kasapi ng isang parirala ang tatlong bahagi ng panggitaga, ngunit walang pansemantikong kaugnayan sa salitang makatukoy ang hutaga ng panggitaga (halimbawa: sa [5], walang kaugnayang pansemantika ang hindi at ko; may kaugnayan lamang itong dalawa sa salitang-ubod ng pariralang balak). Dito rin sa pangalawang katayuang nasa loob ng parirala ang panghalip na NG; karaniwang hindi ito ang pangalawang katayuan sa pangungusap [6 7].

[4]	Ngunit hindi ko balak ang magwasak ng isang tahanan. {W Uhaw 3.20} (Panuring sa balak ang ko (aking balak o balak ko).)
[6]	Hindi ko kayang pagtaksilan ang sarili kong damdamin. {W Madaling Araw 3.5}
[7]	Binuhusan ko ng maligamgam na tubig ang nanlalamig kong katawan. {W Damaso 4.5}
Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

11-6.5 Panggitagang pangkaroon

(1) Panggitagang paniyak ang panggitagang pangkaroon (susi {GGD}) sa mga pangungusap na may pariralang pangkaroon bilang panaguri. Kaya panghalip na ANG ang hutaga nito. Maaaring buuin ang panggitagang pangkaroon kung panlapag ang nasa loob ng pariralang pangkaroon. Isinisingit sa loob ng pariralang pangkaroon ang panghalip na ANG.

(2) Panlapag ang panuring ng pariralang pangkaroong may mayroọn, walạ at marami. Dito ang pangkaroon ang salitang makatukoy ng panggitaga [1-3].

[1] Mayroon akong naisip na paraan kung papaano nating gagawin iyon. {W Aesop 3.1.2}

[2] Wala kaming permanenteng tirahan ni Ina. {W Material Girl 3.3} (Pinapahintulutan ang panggitaga dahil sa paghahati ng pariralang makangalang kami ni Inay.) {11A-621 Σ}

[3] Marami siyang tanong tungkol sa pag-aalaga ng mga halaman. {W Rosas 4.1}

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(3) Panggitagang pangkaroon ang maaaring buuin pag may panlapag na iniuuna ang pangngalan ng pariralang pangkaroon. Itong panuring ang nakapaglilingkod bilang salitang makatukoy ng panggitaga. Maaari itong buuin sa pamamagitan ng anyong dinaglat na may [4a|b 5-7].

[4] [a] Mayroon akong maliit na silid.

[b] May maliit akong silid na karatig ng sa aking ina. {W Dayuhan 3.5}

[5] May makintab na pula itong kasuotan at may katandaan na rin ang hitsura. {W Samadhi 4.2}

[6] Sa kabutihang-palad, may nasalubong silang kalesang walang pasahero. {W Nanyang 13.12} {11A-651 Σ}

[7] Halika na, Mr. Tan, may gusto akong sabihin sa 'yo. {W Nanyang 13.23} (Ang panuring sa pangkaroong may ay pandiwaring makangalang sabihin na may pang-abay na pangmarahil na gusto bilang panuring.)

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

(4) Kung pandiwaring makangalan ang panuring sa pangkaroon ay maaari itong may panlapag na ininhuhuli {10-4.1}. Sa [8], isinisingit sa pariralang pangkaroon ang pansemantikang paniyak na akọ. Ang pandiwaring marinịg ay ang unang maaaring salitang makatukoy sa pangungusap. Dahil dito, sa likod nito ang akọ at sa harap ng panuring na tinig at kalabọg.

[8] Pinakiramdaman ko kung may maririnig akong tinig at kalabog. {W Angela 3.10} {10A-411 Σ}

Higit na maitim ang limbag = Hutaga. May salungguhit = Salitang makatukoy.

Wikang Filipino ni Armin Möller
http://www.germanlipa.de/filipino/ug_taga_2.html
18 Setyembre 2010 / 211230

11 Mga Pananda at mga Kataga
(Talaksan 11/2)

11-6 Panggitaga

11-6.1 Salitang makatukoy ng panggitaga

11-6.2 Hutaga ng panggitaga

11-6.3 Panggitagang paniyak

11-6.4 Panggitagang pantuwid

11-6.5 Panggitagang pangkaroon

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 11 Mga Pananda at mga Kataga (Talaksan 11/2)

Simula ng talaksan Palaugnayan
Pahinang pamagat na Filipino Ugnika

Salitang makatukoy ng panggitaga	Hutaga ng panggitaga	Salitang-ubod ng panggitaga

Kaugnayang pampalaugnayan
	Kaugnayang pansemantika

11 Mga Pananda at mga Kataga (Talaksan 11/2)

11-6 Panggitaga

11-6.1 Salitang makatukoy ng panggitaga

11-6.2 Hutaga ng panggitaga

11-6.3 Panggitagang paniyak

11-6.4 Panggitagang pantuwid

11-6.5 Panggitagang pangkaroon

Palaugnayan ng Wikang Filipino Wakas ng 11 Mga Pananda at mga Kataga (Talaksan 11/2)

Simula ng talaksan Palaugnayan Pahinang pamagat na Filipino Ugnika

11 Mga Pananda at mga Kataga
(Talaksan 11/2)

Palaugnayan ng Wikang Filipino
Wakas ng 11 Mga Pananda at mga Kataga (Talaksan 11/2)

Simula ng talaksan Palaugnayan
Pahinang pamagat na Filipino Ugnika